Nevenschade

• Onderzoek van het RIVM: ‘Impact van de eerste Covid-19 golf op de reguliere zorg en gezondheid: Inventarisatie van de omvang van het probleem en eerste schatting van gezondheidseffecten’. ^[1]
• In dit onderzoek is geschat dat er ongeveer 50.000 gezonde levensjaren verloren zijn gegaan in de eerste golf door uitgestelde reguliere zorg. Dit heeft het RIVM afgeleid uit de 23% minder geleverde medisch-specialistische ziekenhuiszorg. Omdat er geen berekening is gedaan met de niet medisch-specialistische zorg en de getallen van de tweede golf nog niet beschikbaar zijn is dit aantal vermoedelijk veel groter.
• Tijdens de eerste golf is bij 38% van de patiënten een (gewenste) afspraak in de zorg niet doorgegaan. Hiervan ondervond 25% matige nadelige gevolgen en 10% ernstige gevolgen.
• Driekwart van de mensen die lichamelijke en/of mentale klachten ervoeren tijdens de eerste lockdown raadpleegde geen huisarts.
• Tijdens de eerste golf waren er 30% minder presentaties op de huisartsenpost en het aantal huisbezoeken/visites door de huisarts halveerde.
• In maart en april 2020 daalde het aantal bezoeken aan de spoedeisende hulp met ongeveer 40% ten opzichte van 2019.
• Tijdens lockdown waren er een kwart minder presentaties op de spoedeisende hulp van patiënten met beroertes.
• De Nederlandse Vereniging voor Cardiologie (NVVC) rapporteerde in maart 2020 tot wel 40% minder patiënten met de diagnose acuut coronair syndroom (verzamelnaam voor hartinfarct en instabiele angina pectoris; aandoeningen waarvoor onmiddellijk zorg nodig is) en zelfs in de week van 20 april 2020 waren dit er nog steeds 10% minder dan de voorgaande jaren.
• Tijdens de lockdown in de eerste golf van 2020, nam het ambulancevervoer met 23% af, deels te verklaren door minder sportletsels, verkeersongevallen en incidenten tijdens evenementen en uitgaan.
• Veel bevolkingsonderzoeken zijn nagenoeg stilgelegd tijdens de eerste lockdown. Het bevolkingsonderzoek darmkanker en baarmoederhalskanker is inmiddels weer op niveau, maar nog niet ingehaald. Het RIVM heeft geanalyseerd dat de zes maanden vertraging in de screeningen ook niet zal worden ingehaald. Dit zal niet alleen voor de patiënten tijdens de lockdown negatieve gevolgen hebben, maar ook voor veel meer toekomstige gescreende patiënten.
• Tijdens de eerste golf waren er 61% minder transplantaties door een postmortem donor. In april 2020 waren er bijvoorbeeld 3 hoornvliestransplantaties ten opzichte van 150 hoornvliestransplantaties in april 2019.
• De wachtlijst voor staaroperaties steeg richting de negen weken. Daarnaast heeft de eerste lockdown veel nadelige gevolgen gehad voor oogheelkundige patiënten met maculadegeneratie, glaucoom en netvliesloslating. Het RIVM schrijft dat deels toe aan de afgeschaalde zorg, maar ook aan zorgmijdende patiënten.
• Vanaf week 11 daalde de inzet van de thuiszorg tot 90%. Pas medio juni 2020 was de thuiszorg weer op een normaal niveau.
• De GGD schaalde de SOA zorg af. April 2020 telde 80% minder bezoekers in vergelijking met januari en februari van dat jaar. Dit zou de kans op verspreiding van SOA’s met zich meenemen.
• Er is een stuwmeer aan uitgestelde verwijzingen ontstaan van in totaal circa 1,3 miljoen, waarbij het aantal verwijzingen op 77% van het verwachte aantal zonder coronacrisis ligt. Het aantal verwijzingen loopt nu vooral nog achter bij orthopedie, KNO, dermatologie en plastische chirurgie. ^[2]
• Ten minste 100.000 noodzakelijke, niet-spoedeisende operaties zijn in 2020 uitgesteld. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om KNO-ingrepen, maar ook knie-, heup- en galblaasoperaties. De OK-capaciteit werd hierdoor fors afgeschaald, tot zelfs 63% minder operaties in april 2020. De mogelijkheid om deze operaties in te halen was er onvoldoende omdat de tweede golf opnieuw beperkingen in OK-capaciteit tot gevolg had vanwege onvoldoende beschikbare bedden en personeel. ^[3]
• Bij 115.000 patiënten werd kanker vastgesteld in 2020, een afname van 4.000 diagnoses ten opzichte van 2019, ofwel een daling van 3,5%. In de maanden maart, april en mei werd er een afname van 25% in kankerdiagnoses gezien. Deze afname wordt veroorzaakt door het uitstellen van doktersbezoeken, het tijdelijk staken van bevolkingsonderzoeken en de afschaling van de reguliere zorg afgelopen voorjaar, als gevolg van de Covid-19 crisis. Dit werd met name teruggezien bij borstkanker, huidkanker, darmkanker en prostaatkanker. ^[4]
• Tijdens de eerste lockdown zijn er nagenoeg geen gewrichtsprotheses geplaatst. In deze periode zijn alleen spoedoperaties doorgegaan. Vanaf mei is er weer een stijging te zien in de plaatsing van primaire gewrichtsprothesen. Naar schatting is de plaatsing van prothesen in juni 2020 op ongeveer 60 tot 80% van het niveau van voor de Covid-19 epidemie. ^[5]
• Mensen met artrose ontvangen verder minder zorg en bewegen minder vaak tijdens de coronacrisis. 15% van de mensen met artrose zocht geen contact met een hulpverlener terwijl ze dit wel hadden willen doen. Vaak ging dit om toename van pijnklachten. Het aantal mensen dat voldoet aan de beweegnorm nam met 11% af tijdens de coronacrisis. ^[6]
• Tijdens de eerste lockdown had driekwart van de fysiopatiënten geen fysio- en oefentherapie meer. Na de eerste golf lag het percentage op 75% voor fysiotherapie. Daarna stagneerde deze stijging en vlak voor de tweede golf was het aantal consulten nog altijd driekwart van het aantal voor de pandemie.^[7]
• Patiëntenfederatie Nederland heeft de eerste ervaringen met het herstarten van de fysiotherapeutische zorg in mei 2020 onderzocht en de uitkomst was dat 81% van de mensen in enige mate (nog) nadelige gevolgen van het verminderen of stopzetten van de fysiotherapeutische zorg ondervond.^[8]

^[1] RIVM – Impact van eerste Covid-19 golf
^[2] NZA – Analyse van de gevolgen van de coronacrisis
^[3] Onderzoek van de Nederlandse Verenigingen voor Anesthesiologie en Heelkunde
^[4] Integraal Kanker Centrum Nederland (IKCN)
^[5] Landelijke Registratie Orthopedische Implantaten (LROI)
^[6] Artrose Gezond
^[7] Nivel (Nederlands Instituut voor Onderzoek van de Gezondheidszorg)
^[8] RIVM – Impact van eerste Covid-19 golf

• In oktober 2020 gaven ten opzichte van juli 2020 meer mensen aan zich sinds corona somberder te voelen dan voor deze crisis begon; respectievelijk 46% en 29%. Het lijkt erop dat de stemming van mensen met de tijd erg fluctueert en samenhangt met de hoogte van de besmettingscijfers en de strengheid van de genomen maatregelen.^[1]
• Van de patiënten met reeds bestaande psychische klachten, nemen deze klachten fors toe in de Covid-19 crisis. Drie op de vier cliënten ervaren negatieve gevolgen zoals angst, oplopende spanning en stress, eenzaamheid, somberheid en depressie. Mede door het wegvallen van vrijwilligerswerk en werk raken zij in een sociaal isolement. Ook in hun vrije tijd merken de deelnemers aan het onderzoek de gevolgen. Bij bijna zes op de tien cliënten is sport, hobby of vrijetijdsbesteding zoals voor corona niet meer mogelijk.^[2]
• Mensen met een ernstige psychische aandoening (bijvoorbeeld psychose, een bipolaire stoornis, aanhoudende depressies of een persoonlijkheidsstoornis) participeren nu nog minder in de samenleving. Vóór de coronacrisis ervoer 76% voldoende structuur in hun dagritme, medio 2020 was dat 48% (in april zelfs 44%). Ook was medio 2020 het vrijwilligerswerk van vier op de tien vrijwilligers (nog) niet opgestart. De meerderheid (85%) voelt zich matig tot heel erg eenzaam. Dagbesteding was in de eerste golf met 55% afgeschaald, dit percentage was medio 2020 nog steeds hoog met 40%. ^[3]
• In een grootschalig onderzoek van het Trimbos-instituut onder professionals werkzaam in de psychische hulpverlening, ervoer de helft van de professionals de afgelopen vier weken (heel) veel stress door de gevolgen van de coronacrisis voor zichzelf en/of dierbare naasten, of door de berichtgeving in de media (vragenlijst in juli 2020 uitgezet). Hun gezondheid was afgenomen. De gemiddelde afname voor psychische gezondheid was daarbij groter dan voor lichamelijke gezondheid. De afgelopen vier weken was 24,2% van de professionals psychisch ongezond. Dit is (bijna) twee keer zoveel als in de algemene bevolking. Vergeleken met de periode voor de coronacrisis hadden respondenten een ongezondere leefstijl: 44,8% sportte en bewoog (veel) minder, 24,5% at (veel) minder gezond, 32,3% had (veel) meer problemen met slapen, en 13,7% gebruikte meer of vaker alcohol. Deze percentages zijn ongunstiger dan die van de algemene populatie in dezelfde periode. Meer dan de helft van de respondenten (55,2%) had behoefte aan extra ondersteuning. ^[4]
• In de eerste golf heeft het bezoekverbod (van 20 maart tot 25 mei 2020) in instellingen voor verpleging en verzorging een forse impact gehad. Bewoners scoorden een 5,0 gemiddeld voor hun kwaliteit van leven, ten opzichte van een 6,9 voor het bezoekverbod. Sommige familieleden meldden dat hun naaste erg achteruit was gegaan of zelfs vervuild tijdens het bezoekverbod. Na het bezoekverbod verbeterden de cijfers, echter nog niet tot op het niveau van voor de coronacrisis. De negatieve stemming van bewoners nam voor de familie merkbaar af na het opheffen van het bezoekverbod; de bewoners waren weer vaker blij. Ook medewerkers rapporteerden na het bezoekverbod een afname in de ernst van probleemgedragingen bij bewoners op hun afdeling. De grootste veranderingen werden gerapporteerd voor prikkelbaarheid, depressie en angst. ^[5]
• Het aantal GGZ-verwijzingen halveerde de eerste weken van de eerste lockdown en pas eind augustus 2020 waren de GGZ-verwijzingen weer op het peil van augustus 2019. Een inhaalslag is nog steeds niet gemaakt. ^[6]
• In elke crisis is er een toename van suïcides, zoals tijdens SARS-CoV-1 uitbraak in 2002 en de economische crisis in 2008. Vooralsnog is er in Nederland geen toename in het aantal suïcides en suïcidepogingen gerapporteerd door de Commissie Actuele Suïcideregistratie. Wel bellen meer mensen met de suïcidepreventielijn (113). Voor de coronacrisis waren dat 300 mensen per dag, nu zijn dat er 400. In bijna de helft van de gevallen gaat het om jongeren met een leeftijd tussen de 10 en 19 jaar oud. Vooral in de tweede lockdown wordt er een toename bemerkt. ^[7]
• In april 2020 lag het aantal politiemeldingen over personen met verward en/of onbegrepen gedrag 20% hoger dan in april 2019. ^[8]
• Volgens het Mulier Instituut (Monitor Sport en Corona) zijn ruim twee miljoen mensen veel minder gaan bewegen. De grootste krimp kwam tijdens de eerste lockdown; 53% van de sportievelingen uit het eerste onderzoek van juni 2020 stopte met sporten. Door de zomer en de afname van de maatregelen zijn meer mensen weer gaan sporten. Maar de sporthervatting blijft onder de lager opgeleiden achter ten opzichte van de middel en hoger opgeleiden. Dit vergroot de verschillen tussen deze groepen. Daarbij is er het grote risico dat deze mensen niet opnieuw zullen gaan sporten. ^[9]
• Uit onderzoek van de Kenniswerkplaats Leefbare Wijken komt specifiek naar voren dat relatief veel jongeren tussen de 18 en 34 jaar vaker gestresst (32%) en angstig (22%) zijn door corona. Het gaat om een relatief groter aandeel dan onder oudere leeftijdsgroepen. Onder 50-64-jarigen heeft 18% meer stress en is 13% vaker angstig. ^[10]
• Uit onderzoek van EenVandaag onder ruim 25.000 leden van het opiniepanel bleek in september 2020 dat van de jongeren tot 35 jaar 74% last heeft van psychische klachten. Ze hebben het meest last van stress (40%), eenzaamheid (38%) en aanhoudende vermoeidheid (36%). In april 2020 lagen deze percentages allemaal lager. Voor de meesten is het leven door de crisis minder leuk geworden, vooral door gebrek aan contact, spontaniteit en zekerheid. De meerderheid geeft aan door de coronacrisis psychische klachten te hebben gekregen, dit varieert van lichte effecten als piekeren en prikkelbaar zijn, tot serieuze verschijnselen als depressiviteit en paniekaanvallen. Opvallend is dat de groep met de meeste gezondheidsrisico’s, de 65-plussers de minste mentale problemen melden (48%). ^[11]
• De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving stelt ethische vragen rondom de maatregelen in deze Covid-19 crisis. Ze vindt dat afwegingen over wat van waarde is voor goed en gezond (samen)leven een prominente plaats moeten krijgen in de totstandkoming van de maatregelen. Bestaande problemen worden door de crisis verscherpt, er moet meer ruimte zijn voor reflectie en tegengeluid. ^[12]

^[1] Sociaal Cultureel Planbureau
^[2] 5e peiling MIND Platform
^[3] Trimbos.nl – Ernstige psychische aandoening
^[4] Trimbos.nl – Professionals in de psychische hulpverlening
^[5] Trimbos.nl – Bewoners verpleeghuizen
^[6] RIVM – Impact van eerste Covid-19 golf
^[7] 113 Zelfmoordpreventie
^[8] NRC krantenartikel
^[9] Kennisbank Sporten en Bewegen
^[10] Kenniswerkplaats Leefbare Wijken
^[11] EenVandaag
^[12] Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS)

Onderwijs

• Er was een sluiting van scholen van medio maart tot medio mei. De maand hierna gingen de kinderen de helft van de tijd naar school. In de tweede lockdown was er een schoolsluiting van medio december tot begin februari, waarbij de basisscholen nu weer open zijn, maar de middelbare scholen nog afstandsonderwijs moeten volgen. In totaal worden hierdoor 1,4 miljoen basisschoolleerlingen geraakt en 1 miljoen leerlingen in het voortgezet onderwijs. Kinderen ervaren minder structuur, en hebben concentratie- en motivatieproblemen. De school is een veilige plek die kinderen moesten missen. De pedagogische relatie valt weg; kinderen moeten hun sociale- en samenwerkingsvaardigheden kunnen ontwikkelingen met behulp van mensen op zich heen. Ook door het gebruik van mondmaskers stagneert voor kinderen de sociale emotionele ontwikkeling. ^[1]
• Door de schoolsluiting zijn er voor basisschoolkinderen meer verloren levensjaren dan verloren levensjaren door het coronavirus. Dit aantal wordt geschat op 13,8 (95% CI 2,5-42,1) miljoen verloren levensjaren op basis van gegevens uit Amerikaanse onderzoeken en naar schatting 0,8 (95% CI 0,1-2,4) miljoen verloren levensjaren op basis van gegevens uit Europese onderzoeken. ^[2]
• Door de schoolsluiting wordt de ongelijkheid die reeds bestond in het onderwijs groter. Het VWO krijgt beter en gestructureerder thuisonderwijs (in 85%) in vergelijking met VMBO (in 65%). Er zit een verschil in de aangeboden digitale lessen voor leerlingen in het vmbo (65%) t.o.v. leerlingen in het vwo (85%). Dit blijkt uit resultaten van het LISS-panel (Langlopende Internet Studies voor de Sociale Wetenschappen). Kinderen uit kansarme gezinnen kregen veel minder support thuis van hun ouders in vergelijking met gezinnen met hoger opgeleide ouders. ^[3]

Geestelijk en lichamelijk welbevinden

• Een op de drie kinderen is meer ongezonde snacks gaan eten tijdens de coronacrisis, 75% is minder gaan bewegen, 20% van de kinderen is aangekomen. Bij kinderen die al overgewicht hadden is dat 40%. Slechts 20% van de kinderen haalt de norm van 1 uur bewegen per dag. Uit een onderzoek van het AMC ziekenhuis in april 2020 onder circa 1000 kinderen en jongeren tussen de 8 en 18 jaar bleek een toename van angst bij kinderen tot 15%. Het percentage kinderen met dusdanige angstklachten dat er hulp aangeboden moest worden verdubbelde van 8 naar 16%. Verder was er een toename van slaapproblemen, boosheid en meer somberheid. ^[4]
• Vier kinderartsen analyseerden de resultaten van binnen- en buitenlands onderzoek naar de gevolgen van coronamaatregelen voor kinderen en jongeren. Uit de resultaten blijkt dat kinderen en jongeren schade hebben opgelopen op lichamelijk, cognitief en sociaal-emotioneel vlak. Tijdens de lockdown waren ze minder in beweging en snoepten ze meer. Niet-acute lichamelijke zorg was uitgesteld. Leerlingen liepen leerachterstanden op. Dagbestedingsactiviteiten vielen weg en bezoekregelingen in de zorg werden opgeschort. Kinderen zijn voor hun welzijn, groei en ontwikkeling afhankelijk van onderling contact en interactie met volwassenen die belangrijk voor hen zijn, aldus de kindera De maatregelen van de lockdown, gekenmerkt door thuisblijven en afstand houden, belemmerden dat contact. Bovendien kunnen kinderen buiten beeld raken. ^[5]
• Van de jongeren zit 82% tegen een burnout aan. Directeur Theo Immers van het het Nationaal Centrum Preventie stress en Burn-Out (NCPSB) vreest dat een hele generatie onderuit gaat. Ook voor corona was de burn-out al volksziekte nummer één. Maar waar toen 17,3 procent van de beroepsbevolking dreigde uit te vallen, zien we na onderzoek onder jongeren (12-24 jaar) dat in die groep 82 procent op dat punt staat. Bij deze meting is vooraf het scenario geschetst waarin de huidige zware maatregelen verder aangehouden blijven tot juni 2021. De onderzoekers verwachten dat wanneer de overheid aangeeft dat de lockdown in afzienbare tijd afgebouwd gaat worden, dat deze 82% zal halveren. ^[6]
• Uit onderzoek van I&O Research in november 2020 komt vooral naar voren dat de groep van 18-24-jarigen het meest wordt getroffen door de coronacrisis. In dit onderzoek geeft 69% zich nu eenzamer te voelen (tegen 37% gemiddeld). En 48% van dezelfde groep voelt zich nu slechter dan voor de coronacrisis (tegen 26% gemiddeld). Als oorzaken hiervoor staat het gebrek aan sociale contacten centraal, met verveling als uitwerking, tot aan depressies toe. ^[7]
• Het Amsterdam UMC behandelde de afgelopen drie maanden zeker vijftien jonge eet- en drinkweigeraars. In dezelfde periode vorig jaar was dat er maar één. Sinds de herfst behandelen artsen in Amsterdam een derde meer patiënten. ^[8]
• Jellinek, een kliniek voor verslavingszorg in Amsterdam ziet een toename van gebruik van alcohol en cannabis, veelal onder studenten. De motieven van gebruik richten zich niet meer zo zeer op ‘lekker, leuk en gezellig’ maar meer op het dempen van negatieve gevoelens, zoals stress en eenzaamheid. Harde cijfers ontbreken vooralsnog. Een studentenhuisarts in Amsterdam ziet, zeker sinds de tweede golf, veel meer studenten in de praktijk die somber en depressief zijn. Bij doorvragen blijkt er bij 80-90% sprake te zijn van drugsgebruik. De huisarts ziet, in tegenstelling tot de Jellinek-kliniek, vooral een stijging in harddrugs. Dit wordt bevestigd door berichten van ziekenhuisopnames vanwege de harddrugs. ^[9]
• De draaglast in gezinnen is toegenomen, met een afname van de draagkracht in veel gezinnen. Dit kan voor spanningen en stress zorgen. Kinderen geven aan dat de sfeer thuis slechter is geworden. Hierdoor is er een toegenomen risico op onveilige gezinssituaties (huiselijk geweld, kindermishandeling), terwijl scholen niet of minder goed in staat zullen zijn hun signaleringsfunctie uit te voeren. Bijzonder kwetsbaar zijn eenoudergezinnen. Zij hebben per definitie maar één ouder waarop alles aankomt, hebben een bovengemiddelde kans om werkend arm te zijn en hebben vaker kinderen met jeugdzorg-problematiek. ^[10]
• Door de coronamaatregelen in de eerste golf was er in de jeugdzorg in crisissituaties een huisbezoek niet altijd mogelijk. Door deze maatregelen konden ook behandelingen in groepsverband en/of op scholen niet doorgaan. Specialistische behandelingen konden ook niet worden uitgevoerd. Verder zagen instellingen halverwege maart 2020 de instroom van ambulante zorg dalen (30-70% afhankelijk van instelling). De dagbesteding was nagenoeg weggevallen en er was nauwelijks residentiële zorg. Alles viel op online zorg. ^[11]
• In de tweede golf zijn de crisismeldingen bij de GGZ jeugd met 30-60% gestegen. Ook wordt er een probleem gesignaleerd in het aantal beschikbare crisisbedden. De behandelduur neemt toe en al voor de coronacrisis waren de crisisbedden bijna maximaal bezet. ^[12]
• De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd meldde uiteindelijk eind januari 2021 dat ze zich zeer grote zorgen maakt over de situatie in de jeugd-GGZ. De jeugd-GGZ ziet een toename van suïcidaal gedrag en eetstoornissen. Daarnaast neemt de druk op het personeel in de jeugdhulp toe, onder meer door het wegvallen van het onderwijs. ^[13]

Kindermishandeling

• In maart/april 2020 waren er 851 chats met slachtoffers van kindermishandeling ten opzichte van 470 in januari/februari 2020. Ook was er een stijging in chats met slachtoffers van seksueel geweld in deze maanden: 728 ten opzichte van 557. ^[14]
• Er is een significante toename van emotionele verwaarlozing (met name verwaarlozing van onderwijs en getuige zijn van huiselijk geweld) gerapporteerd bij kinderen. Geschat wordt dat bijna 40.000 kinderen, oftewel 14 per 1.000 kinderen in Nederland slachtoffer zijn geweest van kindermishandeling in de eerste golf. Het onderzoek van de Universiteit van Leiden toont dat een sluiting van scholen en kinderopvang gerelateerd is aan onveilige thuissituaties en verwaarlozing van onderwijs, met name in gezinnen waar al sprake was van een zorgelijke situatie of problemen in het gezin. ^[15]
• In een Londens ziekenhuis werden tijdens de eerste golf in een maand tijd 10 kinderen met een toegebracht traumatisch hersenletsel gezien (kindermishandeling), ten opzichte van gemiddeld 0.6 kind per maand in voorgaande jaren. ^[16]

Relevantie en acties

• Relevantie: Bovenstaande significante bedreigingen voor de ontwikkeling van kinderen kunnen desastreuze gevolgen hebben voor het veilig en gezond opgroeien van onze kinderen. De omvangrijke ‘Adverse Childhood Experience’ studie laat zien dat het meemaken van negatieve ervaringen op kinderleeftijd en binnen het gezin een sterke relatie heeft met meer ziekte en sneller overlijden op de volwassen leeftijd. ^[17]
• Brandbrief: Eind 2020 verscheen er een publicatie van diverse medisch wetenschappelijke organisaties en verenigingen die oproept tot versoepeling van de maatregelen voor jongvolwassenen in verband met de grote en diverse negatieve effecten van de maatregelen op deze groep jongvolwassenen. De kloof tussen wat jongvolwassenen nodig hebben om op te groeien tot mensen die bijdragen aan de maatschappij en wat daarvoor binnen de geldende restricties mogelijk is wordt steeds groter aldus de medische kinderspecialisten van Nederland. ^[18]
• Brandbrief: Op 5 februari 2021 stuurde de NVvP (Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie), met medeondertekening van ruim 150 wethouders, deskundigen en maatschappelijke organisaties een brandbrief naar premier Mark Rutte met de vraag een een taskforce in te richten en een actiegericht deltaplan jeugd te maken en te financieren, zodat er binnen vier maanden in alle regio’s van Nederland concrete voorstellen zijn waarmee de jeugd kansrijk, veilig en gezond kan opgroeien en achterstanden kunnen worden hersteld. ^[19]
• Actie: circa 50 organisaties roepen op tot directe opening van de middelbare scholen. ^[20]

^[1] Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) – Maatschappelijke gevolgen
^[2] Christakis D, JAMA 2020
^[3] Onderzoek UvA
^[4] Bron: Nieuwsbericht AMC ziekenhuis
^[5] Bron: Dokters voor Kinderen
^[6] Het Nationaal Centrum Preventie stress en Burn-Out (NCPSB)
^[7] I&O Research
^[8] NOS – Stijging anorexiapatiënten
^[9] NOS – Toename drugsgebruik
^[10] Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) – Maatschappelijke gevolgen
^[11] RIVM – Impact van eerste Covid-19 golf
^[12] Nederlandse GGZ
^[13] Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ)
^[14] RIVM – Impact van eerste Covid-19 golf
^[15] Universiteit van Leiden
^[16] Sidpra J, BMJ 2020
^[17] Felitti VJ, Am J Prev Med 1998
^[18] Lees hier de brief
^[19] Lees hier de brief
^[20] UNICEF – heropen nú de middelbare scholen

• Impact van de eerste Covid-19 golf op de reguliere zorg en gezondheid. ^[1]
  • Een derde van de mensen met een chronische ziekte ervaart directe gevolgen van de coronacrisis. Het belangrijkste gevolg was dat afspraken werden geannuleerd of uitgesteld. Daarnaast heeft 45% van deze patiëntgroep last had van eenzaamheid, en minstens 40% stressklachten of andere psychische klachten.
  • Er was minder wijkverpleging tijdens de eerste lockdown; er werden 13-19% minder uren gerapporteerd. De wachtlijsten in de langdurige zorg zijn toegenomen ten tijde van de Covid-19-epidemie, met name in de sector verpleging en verzorging. Bij meer dan de helft van de zorgbehoevende mensen werd formele zorg afgeschaald. In de verpleeghuizen waar de activiteiten veilig en verantwoord georganiseerd kunnen worden, wilden veel vrijwilligers hun werkzaamheden nog niet hervatten.
  • Ruim de helft van de verstandelijk beperkte personen (en hun naasten) ervaart onvoldoende ondersteuning in de thuissituatie tijdens de coronacrisis.
  • Bij de geheugenpolikliniek en valpolikliniek was er in april en mei een drastische afname van nieuwe bezoeken tot 60-65%, dit was in november 2020 nog steeds niet op niveau.
• Thuiswonende ouderen met een lichamelijke beperking ervaren meer emotionele eenzaamheid in de coronacrisis. Ruim een kwart van hen gaf aan in het voorjaar 2020 meer eenzaamheid te ervaren als gevolg van de coronamaatregelen. Ongeveer een derde maakt zich zorgen over de gevolgen voor hun sociale leven. ^[2]
• Met name partners van mensen met dementie (72%) geven aan zich zwaarder belast te voelen sinds de coronacrisis. Onder (schoon)kinderen die de rol van mantelzorger vervullen geeft 64% aan zich zwaarder belast te voelen. De toename in de ervaren zorgbelasting hangt samen met het ontvangen van minder (in)formele ondersteuning tijdens de coronacrisis. ^[3]
• Ook uit een ander onderzoek van het SCP blijkt er meer druk is komen te liggen op mantelzorgers en daarnaast werden ook de verpleeghuisopnames uitgesteld. Bovendien verhinderen de maatregelen goede mantelzorg en bestaat er angst om gebruik te maken van het OV. ^[4]

^[1] RIVM – Impact van eerste Covid-19 golf
^[2] Nivel – Ouderen met lichamelijke beperking
^[3] Nivel – Mantelzorgers van ouderen met dementie
^[4] Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) – Maatschappelijke gevolgen

• In het tweede kwartaal van 2020 daalde het aantal banen met 305.000. Dit was de sterkste afname in één kwartaal sinds er kwartaalcijfers worden berekend (vanaf 2003). ^[1]
• In heel Europa staan er 60 miljoen banen op het spel. Wereldwijd loopt de helft van de beroepsbevolking het risico om het levensonderhoud kwijt te raken. ^[2]
• Vooral flexkrachten in de horeca, de detailhandel en de schoonmaak lopen een groot risico op baanverlies, omdat hun werkzaamheden vrijwel helemaal stil liggen. Er is een grote kans op ontslag omdat deze bedrijven krimpen. ^[3]
• De horeca is door de coronacrisis een van de zwaarst getroffen sectoren van Nederland. De omzet in de horeca nam in het tweede kwartaal van 2020 meer dan 50% af ten opzichte van het voorgaande kwartaal, meldt het CBS. De omzetdaling bij hotels was nog groter. Hotels hebben in het tweede kwartaal ruim 75 procent minder omgezet dan in het eerste kwartaal. Sinds half oktober is de horeca weer grotendeels gesloten. De data van het vierde kwartaal 2020 zijn nog niet bekend op het moment van schrijven. ^[4]
• In 2020 is online 43,5 procent meer omgezet dan in 2019; de hoogste groei sinds het begin van de statistiek onlineverkopen in 2014. Daarentegen kampte de retailsector (de kleding- en schoenenwinkels) onder meer door de winkelsluitingen in het voorjaar en december met forse verliezen. ^[5] Vooralsnog zijn er in 2020 niet meer faillisementen geweest ten opzichte van 2019. ^[6]
• In vergelijking met december 2019 nam het aantal WW-uitkeringen met 28 procent toe. In alle leeftijdsklassen was een toename van het aantal uitkeringen zichtbaar ten opzichte van vorig jaar. Bij de jongeren onder de 25 jaar steeg het aantal WW-uitkeringen verreweg het meest: van 9,1 duizend eind 2019 naar 19,5 duizend eind 2020. Een toename van 114 procent. ^[7]
• Volgens het CBS is het bruto binnenlands product (bbp) in het tweede kwartaal van 2020 met 8,5 procent gedaald ten opzichte van een kwartaal eerder. In de eerste helft van 2020 steeg de schuld van de Rijksoverheid met 47 miljard euro. ^[8]
• Afgelopen maart drukte de Europese Centrale Bank (ECB) 750 miljard euro bij. In juni nog eens 600 miljard. Daarnaast had de ECB tussen 2015 en 2018 reeds zo’n 2600 miljard aan nieuwe euro’s gecreëerd. ^[9]
• ‘s Werelds miljardairs hebben hun rijkdom tussen 18 maart en eind december 2020 met 3,9 biljoen dollar verhoogd. Tegelijkertijd hebben de meest kwetsbaren in bijna elk land hun inkomen zien dalen tijdens de pandemie. Als gevolg daarvan zou het totale aantal mensen dat in armoede leeft in 2020 naar schatting met 200 tot 500 miljoen kunnen zijn toegenomen. In 80 landen wordt een toename in inkomensongelijkheid verwacht. De meest kwetsbaren worden het hardst getroffen. ^[10]
• Veel bedrijven en banen worden met staatssteun behouden. Na de pandemie kunnen we de echte schade opmaken, die vermoedelijk veel groter zal zijn.

^[1] Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) – Gevolgen voor Arbeid en Inkomen
^[2] Schippers M, Front Psychol 2020
^[3] Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) – Maatschappelijke gevolgen
^[4] Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) – Omzetdaling Horeca
^[5] Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) – Detailhandel
^[6] Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) – Faillisementen
^[7] Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) – Werkloosheid
^[8] Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) – Economische Gevolgen
^[9] Trouw – Krantenartikel
^[10] Oxfam Novib

• We zijn meer gedwongen om thuis te gaan thuiswerken. Tijdens de crisis werkt 45-55% wel eens thuis (voor de crisis was dit circa 33%). Het thuiswerken nam het sterkst toe in de crisis onder hoogopgeleiden. ^[1]
• Een groot onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau laat meerdere maatschappelijke gevolgen zien. ^[2]
  • Onze vrije tijd voelt anders, uithuizige activiteiten worden beperkt en bemoeilijkt. Door thuiswerken zijn we niet alleen thuis, maar met meer huisgenoten of familieleden om ons heen. Het onderscheid tussen vrije tijd en werk wordt aangetast. Thuis is er veel minder sport op tv. Ook hebben we restricties gekregen op bezoek ontvangen thuis, wat leidt tot meer eenzaamheid en sociaal isolement.
  • Een vervagende scheiding tussen werk en privé ten gevolge van het thuiswerken zal naar verwachting bovengemiddeld bij vrouwen terechtkomen. Daarnaast kan deze vervaging in gevallen tot stress, prikkelbaarheid en uiteindelijk mogelijk tot depressies en burn-out leiden.
  • Het wegvallen van reistijd kan stressverminderend werken, maar ontneemt voor ov-forenzen bijna dagelijkse beweging, geldend voor zowel werkenden als scholieren/ studenten.
  • De vrijetijdsbesteding biedt een mogelijkheid om mensen met een andere ‘walk of life’ te ontmoeten. De sociale cohesieve functie toegeschreven aan sport en cultuur wordt belemmerd waardoor er een vergroting is van sociaal isolement.
  • Vrijetijdsbesteding is ook een belangrijk ‘conversation piece’ in het sociale contact. De wijze van vrijetijdsbesteding is een belangrijk deel van iemands identiteit.
  • Circa tweederde van de bevolking bezocht minimaal een keer per jaar een vorm van podiumkunst, twee derde ging naar de film, de helft naar een museum. Ook vakanties en horecabezoek staan onder druk van de maatregelen, normaal gaat zo’n vier op de vijf Nederlanders jaarlijks op vakantie en bezoekt zes van de tien Nederlanders in een week een horecagelegenheid en/of feest. Geen van deze ‘uitjes’ is met de huidige coronamaatregelen nog normaal mogelijk, veel van deze uitjes verhouden zich bijvoorbeeld slecht tot de anderhalve meter samenleving.
  • Het vrijwilligerswerk is fors beperkt door de corona maatregelen. Er was sprake van 40% vrijwilligerswerk bij sport-, toneel- en muziekverenigingen, kleinere podia en musea, grote en kleinere evenementen zijn zonder die ondersteuning niet denkbaar. Omgekeerd ontlenen vrijwilligers aan hun bijdrage niet alleen sociaal contact maar ook de genoegdoening van zinvol meedoen.
• Bij bijna de helft van de sportverenigingen in Nederland bestaan (ernstige) zorgen over de gevolgen van de coronacrisis voor de toekomst van hun vereniging. Bij één op de drie verenigingen (31%) is het ledental tussen september 2019 en september 2020 gedaald. Het omzetverlies in de gehele sportsector (breedtesport en topsport samen) komt uit op ruim 2,1 miljard euro en de schade voor de gehele sportsector op een miljard euro. Verenigingen en sportbonden maken zich zorgen over de beschikbaarheid en belastbaarheid van vrijwilligers en terugloop van het ledenaantal, omdat nieuwe aanwas stagneert en de kwetsbare groepen hun lidmaatschap niet meer verlengen. ^[3]

^[1] Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat
^[2] Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) – Maatschappelijke gevolgen
^[3] Mulier Instituut

• De wereldwijde impact van de lockdowns en strenge maatregelen: ^[1]
  • Wereldwijd overlijden er circa 100 miljoen mensen indirect ten gevolge van de maatregelen in lage- en middenloonlanden en dit is hoogstwaarschijnlijk nog een onderschatting.
  • Er is een toename van seksueel overdraagbare ziektes en ongewenste zwangerschappen in vooral arme landen vanwege een tekort aan condooms.
  • Wereldwijd zijn de economische kosten nu 8,8 triljoen. Dit kan oplopen tot een tekort van 30 triljoen in 2030.
  • Het aantal doden door huiselijk geweld is verdubbeld in de eerste golf van de coronacrisis ten opzichte van de vorige periode een jaar eerder.
  • Kinderen uit arme landen lijden het meest omdat zij geen toegang tot internet hebben om school te volgen. Er zal een lang effect zijn van de pandemie op de mentale gezondheid van kinderen en adolescenten.
  • Wereldwijd is er indirect een hogere moeder- en kindmortaliteit vanwege onderbreking van de zorg waarbij ook de toegang tot de verloskundigenpraktijken is afgenomen; er is minder voedsel door het instorten van de gezondheidszorg en de economie.
• Geschat wordt dat er 10.000 extra kinderen per maand zijn overleden in het eerste jaar van de pandemie. Verder wordt er geschat dat er 550.000 extra kinderen elke maand het slachtoffer worden van ‘wasting’; ondervoeding die zich uit in de vorm van smalle ledematen en bolle buikjes. Dat is in het eerste jaar van de pandemie een extra 6,7 miljoen kinderen. ^[2]
• De WHO heeft een aantal keren officiële statements uitgebracht dat lockdowns veel verwoestender zijn dan de schade van Covid-19 zelf; zij roepen op te stoppen met lockdowns. De economische en sociale ontwrichting als gevolg van de pandemie is verwoestend: tientallen miljoenen mensen lopen het risico in extreme armoede te vervallen, terwijl het aantal ondervoede mensen, momenteel geschat op bijna 690 miljoen, tegen het einde van 2020 met 132 miljoen zou kunnen toenemen. Bijna de helft van de 3,3 miljard arbeidskrachten in de wereld loopt het risico om hun levensonderhoud te verliezen. ^[3]Onderzoek van de Harvard universiteit toont aan dat het percentage Amerikaanse huishoudens met kinderen met voedseltekort is verdubbeld van 14% naar 28%. Sinds mei zijn nog eens 2,5 miljoen kinderen onder de armoedegrens gevallen. Elke dag lijden 14 miljoen kinderen honger. ^[4]
• In Groot Brittannië werden er in de eerste golf bij 50.000 kinderen operaties uitgesteld. ^[5]
• In Groot Brittannië werden in de eerste golf (data van maart t/m juni) een extra 2000 acute cardiovasculaire sterfgevallen gerapporteerd, ten opzichte van historische data (2014-2020). Hiervan kon maar 5% gerelateerd worden aan Covid-19. De meest voorkomende doodsoorzaken waren beroerte, gevolgd door acuut coronair syndroom en hartfalen. De onderzoekers verklaren dit doordat de mensen of geen hulp zochten (uit bijvoorbeeld angst) of niet naar het ziekenhuis werd verwezen tijdens de pandemie. ^[6]
• In Groot Brittannië zijn ziekenhuisopnames voor chemotherapie-afspraken met 60% gedaald en zijn dringende verwijzingen voor vroege diagnose van vermoedelijke kankers met 76% afgenomen in vergelijking met pre-Covid-19 niveaus, wat zou kunnen bijdragen tot 6.270 extra sterfgevallen binnen een jaar. ^[7]
• In een onderzoek in Groot-Brittannië is verder geschat dat de afgeschaalde reguliere zorg het aantal sterfgevallen door kanker tot vijf jaar na de diagnose zal verhogen met circa 9% voor borstkanker, 15% voor colorectale kanker, 5% voor longkanker en 6% voor slokdarmkanker. ^[8]
• In Duitse ziekenhuizen daalde het aantal kankergevallen tijdens de eerste golf met 14% voor borstkanker, 17% voor blaaskanker, 18% voor maagkanker, 20% voor longkanker, 22% voor darmkanker en 23% voor prostaatkanker, wat erop wijst dat kankers in deze periode mogelijk niet zijn ontdekt en onbehandeld. ^[9]
• In een grote studie (meta-analyse) onder de algemene wereldbevolking tijdens de eerste golf van de pandemie werd depressie gezien bij bijna 35% (van 45.000 mensen) en angstklachten bij meer dan 30% (van ruim 63.000 mensen). ^[10]
• In de Verenigde staten werden tijdens de eerste golf in een steekproef onder jongvolwassenen tussen 18-35 jaar (ruim 1000 personen) bij 80% symptomen van depressie gezien, 50% meldde serieuze eenzaamheid, 30% meldde overmatig alcoholgebruik en 22% meldde drugsgebruik. Deze getallen zijn vele malen hoger dan wat normaal gezien wordt in deze leeftijdsgroep. ^[11]
• In Italië werden tijdens de eerste lockdown 73%-88% minder kinderen gezien op de eerste hulp. Meerdere schrijnende gevallen van uitgestelde zorg kwamen aan het licht, met complicaties die goed te voorkomen waren geweest als de ouders het hadden aangedurfd eerder naar de dokter te gaan. ^[12]
• In Frankrijk werden er in de eerste golf op de eerste hulp verspreid over 22 ziekenhuizen 34% minder beroertes gezien, 32% minder TIA’s, 64% minder hartpatiënten, 42% minder blinde darm ontstekingen en 36% minder epilepsiegevallen. ^[13]
• Orgaantransplantaties daalden met tweederde, terwijl het aantal sterfgevallen op de wachtlijst verdubbelde. ^[14]
• Een schrijnend geval in een scholengemeenschap in Nevada (VS), tijdens de pandemie beroofden 18 kinderen zichzelf van het leven, waardoor het scholendistrict besloot te heropenen. ^[15]

Lidstaten van de WHO roepen op tot actie om de GGZ-crisis van Covid-19 te bestrijden. De coronamaatregelen hebben ervoor gezorgd dat mensen met psychische aandoeningen nog verder geïsoleerd raken van hun gebruikelijke activiteiten en contacten, wat leidt tot nog minder participatie in de samenleving en tot meer angst en depressie. ^[16]

^[1] Schippers M, Front Psychol 2020
^[2] Fore H, Lancet 2020
^[3] WHO artikel
^[4] Harvard website
^[5] Royal College of Paediatrics and Child Health (RCPCH)
^[6] Wu J, BMJ 2020
^[7] Wise, BMJ 2020
^[8] Maringe C, Lancet 2020
^[9] Initiative Qualitätsmedizin (IQ)
^[10] Salari N, Global Health 2020
^[11] Viviana E, Jour of Psychoactiv Drugs 2020
^[12] Lazzerini M, Lancet 2020
^[13] Feral-Pierssens A, Eur J Emerg Med 2020
^[14] Loupy A, Lancet 2020
^[15] NY Times
^[16] WHO – artikel