Overexcitabilities bij hoogbegaafden – De intensiteit als kracht en valkuil

De Poolse psychiater Kazimierz Dabrowski ontwikkelde in de vorige eeuw de theorie van Positieve Desintegratie, een ontwikkelingsmodel waarin innerlijke spanningen, twijfel en zelfs psychische ontregeling niet worden gezien als iets pathologisch, maar juist als tekenen van groei en morele ontwikkeling. Centraal in zijn visie staat het idee dat sommige mensen – vaak met een hoge gevoeligheid en intellectuele intensiteit – door innerlijke conflicten heen groeien naar een authentieker en complexer zelf.

Een belangrijk onderdeel van zijn theorie zijn de zogenaamde Overexcitabilities (OE’s): vijf vormen van verhoogde gevoeligheid of intensiteit op psychomotorisch, zintuiglijk, intellectueel, imaginatief en emotioneel vlak. Deze OE’s komen opvallend vaak voor bij hoogbegaafde personen, en beïnvloeden niet alleen hoe zij denken en leren, maar ook hoe zij voelen, communiceren en relaties aangaan.

In dit artikel verkennen we hoe deze intensiteiten zich kunnen uiten bij (vermoedelijke) hoogbegaafdheid. Wat betekent het als je steeds dieper denkt, heftiger voelt, of voortdurend geprikkeld raakt door je omgeving? Hoe beïnvloeden deze gevoeligheden het dagelijks functioneren, het zelfbeeld, werkrelaties en verbinding met anderen? En misschien nog belangrijker: hoe kun je deze intensiteiten gaan herkennen, erkennen én hanteren als kracht in plaats van last?

Wat zijn Overexcitabilities?

Overexcitabilities (OE’s) zijn volgens Dabrowski aangeboren, relatief stabiele aanlegpatronen die leiden tot een verhoogde responsiviteit op prikkels. Dit betekent dat mensen met sterke OE’s prikkels intensiever ervaren en verwerken, op vijf verschillende, maar vaak overlappende gebieden:
* Psychomotorische Overexcitabilities:
verhoogde lichamelijke energie en behoefte aan beweging. Dit kan zich uiten in rusteloosheid, spanning, snelle spraak, impulsiviteit of een drang tot actie.
* Zintuiglijke Overexcitabilities:
een verhoogde gevoeligheid voor zintuiglijke prikkels zoals geluiden, kleuren, geuren, smaken, temperatuur of aanraking. Personen kunnen snel overprikkeld raken of genieten juist intens van fijne prikkels.
* Intellectuele Overexcitabilities:
een drang om diep na te denken, analyseren, problemen op te lossen en verbanden te leggen. Dit gaat vaak gepaard met een verlangen naar kennis, nieuwsgierigheid en een kritische houding.
* Imaginatieve Overexcitabilities:
een rijke fantasie, creativiteit en vermogen tot dagdromen. Dit omvat ook een sterke belevingswereld met beelden, verhalen en metaforen, en een neiging tot originele ideeën.
* Emotionele Overexcitabilities:
intens ervaren van gevoelens, zowel positief als negatief. Dit kan zich uiten in empathie, sensitiviteit, sterke gehechtheid, en soms stemmingswisselingen of gevoelens van innerlijke onrust.

Overexcitabilities en hoogbegaafdheid: een nauwe verbinding

Hoewel niet exclusief voor hoogbegaafden, zijn OE’s opvallend vaak aanwezig in deze groep. Hoogbegaafdheid gaat meestal gepaard met een verhoogde intellectuele capaciteit, maar deze gaat hand in hand met intensiteiten op andere gebieden. Uit onderzoek en praktijkervaring blijkt dat vrijwel elke hoogbegaafde meerdere OE’s vertoont, al varieert het patroon per individu.

Belangrijk is dat de vijf OE’s in verschillende volgordes en combinaties kunnen voorkomen. Dit verklaart waarom hoogbegaafden zo divers zijn in hun gedrag en gevoelsleven, ondanks een gedeeld intellectueel potentieel. Iemand kan bijvoorbeeld sterk intellectueel en emotioneel overprikkeld zijn, maar minder sensoriële prikkels ervaren, terwijl een ander juist hoog scoort op zintuiglijke en psychomotorische OE’s.

Deze variatie betekent dat er geen standaard ‘hoogbegaafdenprofiel’ bestaat dat alle intensiteiten in gelijke mate omvat. Het onderscheid in volgorde en mate van OE’s maakt de interne wereld van elk individu uniek en vraagt om een persoonlijke benadering in begeleiding en begrip.

Hoe uiten OE’s zich in het dagelijks leven?

De invloed van OE’s manifesteert zich op allerlei manieren:
* Denken en leren:
Intellectuele OE’s stimuleren een verlangen naar diepe kennis en logische coherentie. Dit kan leiden tot een enorme leergierigheid, maar ook frustratie bij oppervlakkige of repetitieve taken.
* Emoties:
Emotionele OE’s zorgen voor een breed scala aan intense gevoelens. Dit kan leiden tot grote empathie, maar ook tot stemmingswisselingen of een kwetsbare zelfwaardering.
* Sociale relaties:
Overprikkeling of gevoeligheid kan het lastig maken om aansluiting te vinden, omdat hoogbegaafden de neiging hebben diepgaande gesprekken te willen, terwijl ze tegelijkertijd kwetsbaar zijn voor afwijzing.
* Creativiteit en fantasie:
Imaginatieve OE’s voeden originele ideeën en artistieke expressie, maar kunnen ook leiden tot dagdromen of sociale terugtrekking.
* Lichamelijke expressie:
Psychomotorische OE’s vertalen zich in energie-uitbarstingen, spanning of juist in druk gedrag dat verkeerd begrepen kan worden.

Overexcitabilities als ontwikkelingskansen

Dabrowski zag deze intensiteiten niet als problemen, maar als bouwstenen voor psychologische groei. De innerlijke spanning die ontstaat door OE’s dwingt tot zelfreflectie, het doorbreken van automatische patronen en het zoeken naar authentieke waarden. Dit proces noemde hij ‘positieve desintegratie’.

In deze visie vormen OE’s het ruwe materiaal waaruit een dieper, genuanceerder en bewuster zelf kan ontstaan. Wanneer hoogbegaafden leren hun OE’s te herkennen, te accepteren en constructief te gebruiken, ontstaat ruimte voor groei in denken, voelen en handelen. Dit vraagt wel om begripvolle omgevingen en steun die deze intensiteiten niet veroordelen, maar als kracht zien.

Conclusie

De Overexcitabilities van Dabrowski bieden een rijke en genuanceerde lens om de intensiteiten van hoogbegaafden te begrijpen. Het besef dat vrijwel elke hoogbegaafde alle vijf OE’s in unieke volgorde en mate bezit, helpt om diversiteit te waarderen en maatwerk te bieden in ondersteuning.

Door OE’s niet als last maar als drijfveer van persoonlijke groei te zien, kunnen hoogbegaafden zelfbewuster navigeren in hun complexe innerlijke wereld. Zo wordt de theorie van positieve desintegratie niet alleen een verklaring, maar ook een uitnodiging tot het ontwikkelen van een authentiek en veerkrachtig zelf.

De vijf Overexcitabilities (met uitleg en voorbeelden)

1 Psychomotorische Overexcitabilitie

Psychomotorische Overexcitability verwijst naar een verhoogde prikkelbaarheid en activiteit op het gebied van lichamelijke beweging en energie. Mensen met een sterke psychomotorische OE ervaren een innerlijke onrust die hen drijft tot voortdurende actie en beweging. Deze intensiteit is niet alleen lichamelijk, maar vaak ook gekoppeld aan mentale en emotionele spanning.

Kenmerken van psychomotorische OE zijn onder meer een voortdurende drang om bezig te zijn, moeite met stilzitten, en een verhoogd tempo van handelen en denken. Personen met deze OE kunnen zich vaak moeilijk ontspannen voelen, raken snel gefrustreerd door wachten of inactiviteit, en vertonen soms impulsief gedrag.

Typische uitingen zijn bijvoorbeeld multitasken – het vermogen (of de noodzaak) om meerdere taken tegelijkertijd te willen doen –, een uitgesproken sportdrang of fysieke activiteit, en een snelle, energieke spreekstijl. Het ongeduld bij het moeten wachten of het onderbroken worden is ook kenmerkend.

Deze sterke lichamelijke energie kan echter ook valkuilen met zich meebrengen. Door de constante beweging en mentale druk kan er gemakkelijk sprake zijn van chronische stress of overspanning. Daarnaast bestaat het risico dat impulsiviteit tot ondoordachte beslissingen leidt, wat het functioneren op werk of in relaties kan belemmeren.

Toch is deze OE ook een grote kracht. De psychomotorische intensiteit geeft mensen een grote daadkracht en ondernemingslust. Zij zijn vaak initiatiefrijk, dynamisch en kunnen goed inspelen op veranderende situaties. Wanneer zij leren deze energie te kanaliseren en te reguleren, benutten ze hun psychomotorische OE als een waardevolle bron voor creativiteit, productiviteit en persoonlijke groei.

2 Sensorische Overexcitabilitie

Sensorische OE verwijst naar een verhoogde gevoeligheid voor zintuiglijke input, zoals geluiden, geuren, smaken, visuele indrukken of tactiele prikkels. Personen met een sterke sensorische OE nemen hun omgeving intenser waar en reageren daar ook sterker op. Wat voor anderen ruis op de achtergrond is, kan voor iemand met sensorische OE overweldigend of zelfs pijnlijk zijn.

Mogelijke uitingen: Deze overgevoeligheid kan zich uiten in zowel ongemak als genot. Aan de ene kant kan het leiden tot overprikkeling in drukke omgevingen zoals open kantoortuinen, winkelcentra of luidruchtige sociale settings. Aan de andere kant ervaren mensen met deze OE vaak een diepe waardering voor esthetiek: ze kunnen intens geraakt worden door muziek, kleuren, texturen, smaken of geuren. Hun zintuiglijke beleving is niet oppervlakkig, maar rijk, diep en gelaagd.

Valkuilen: De schaduwzijde van sensorische OE is overprikkeling. Wanneer de omgeving te veel prikkels biedt en er onvoldoende herstelmomenten zijn, kan dit leiden tot vermoeidheid, terugtrekgedrag of zelfs fysieke klachten zoals hoofdpijn, misselijkheid of huidirritatie. De intense beleving vraagt om bewust prikkelmanagement – iets wat niet altijd vanzelfsprekend is in onze vaak drukke en chaotische maatschappij.

Kracht: Tegelijkertijd schuilt er in deze gevoeligheid een bijzondere kracht. Mensen met sensorische OE hebben vaak een verfijnd oog (of oor, neus, huid) voor detail, harmonie en schoonheid. Ze kunnen subtiele signalen waarnemen die anderen ontgaan en hebben een sterk ontwikkelde esthetische intelligentie. In creatieve beroepen, de kunsten, vormgeving of zorgberoepen is deze gevoeligheid vaak een enorme meerwaarde.

3 Intellectuele Overexcitabilitie

Intellectuele OE uit zich in een voortdurende honger naar kennis, begrip en betekenis. Mensen met deze vorm van intensiteit hebben een scherpe, vaak analytische geest en raken diep betrokken bij ideeën, concepten en abstracte vraagstukken. Ze zijn nieuwsgierig van aard, willen de wereld begrijpen en stellen zich zelden tevreden met oppervlakkige antwoorden.

Mogelijke uitingen: Deze OE is te herkennen aan eindeloos vragen stellen, het zoeken naar logica en het leggen van verbanden tussen uiteenlopende onderwerpen. Filosofische of ethische bespiegelingen komen vaak al vroeg op gang – “Waarom is iets zoals het is?” is een vraag die nooit verveelt. Veel mensen met deze OE duiken diep in boeken, theorieën of systemen, en vinden ontspanning in intellectuele stimulatie. Ze kunnen ook gepassioneerd discussiëren, en houden van complexiteit.

Valkuilen: De keerzijde van intellectuele intensiteit is het risico op overdenken: blijven analyseren in plaats van handelen, of zo lang twijfelen over de beste optie dat er uiteindelijk niets gebeurt (analysis paralysis). Daarnaast is er soms een neiging om emoties te rationaliseren of te ontkennen, waardoor het hoofd de overhand krijgt op het hart. Dit kan leiden tot afstand in relaties, of tot innerlijke onbalans als gevoelens niet voldoende worden erkend.

Kracht: Intellectuele OE is een enorme krachtbron. Het stelt iemand in staat om snel te leren, ingewikkelde problemen te doorgronden en originele oplossingen te bedenken. Deze personen zijn vaak veelzijdig, hebben een breed scala aan interesses, en brengen diepgang in gesprekken en samenwerking. Wanneer hun denkvermogen in een passende context wordt ingezet, kunnen ze complexe systemen overzien, strategisch denken en innovatieve ideeën genereren.

4 Voorstellingsrijke Overexcitabilitie

De voorstellingsrijke OE – ook wel de verbeeldingskracht genoemd – verwijst naar een buitengewone rijkdom aan innerlijke beelden, fantasieën en symbolisch denken. Mensen met deze intensiteit beschikken over een levendige, vaak filmische innerlijke wereld, waarin alles mogelijk lijkt. Ze kunnen zich gemakkelijk iets voorstellen wat (nog) niet bestaat en denken vaak associatief, speels en beeldend.

Mogelijke uitingen: Deze gevoeligheid manifesteert zich in dagdromen, het verzinnen van verhalen of scenario’s, sterke affiniteit met fictie of kunst, of het spontaan visualiseren van ideeën. Mensen met deze OE kunnen opgaan in hun verbeelding: ze spelen hele gesprekken vooruit in hun hoofd, zien kleuren bij emoties (synesthesie), of denken in metaforen en symbolen. Creativiteit is voor hen geen vaardigheid, maar een manier van zijn.

Valkuilen: De valkuil schuilt in het risico op realiteitsontvluchting. Bij stress of onveiligheid kunnen deze mensen zich terugtrekken in hun innerlijke wereld – een veilige plek waar controle en schoonheid wel bestaan. Dit kan leiden tot dissociatie, vermijdingsgedrag of moeite met het onderscheiden van wat intern bedacht is en wat extern haalbaar is. Ook kunnen ze moeite hebben met praktische zaken of concrete stappen zetten, doordat ideeën zich sneller ontwikkelen dan hun uitvoering.

Kracht: De voorstellingsrijke OE is een rijke bron van creativiteit, innovatie en empathie. Mensen met deze gevoeligheid zijn vaak originele denkers, kunstenaars, ontwerpers of visionairs. Ze kunnen abstracte ideeën vertalen naar beeld, verhaal of beweging, en zien vaak mogelijkheden waar anderen beperkingen zien. Hun vermogen om zich iets voor te stellen dat er nog niet is, maakt hen pioniers in denken én voelen – als ze hun fantasie weten te verbinden met de realiteit.

5 Emotionele Overexcitabilitie

De emotionele OE is wellicht de meest zichtbare en voelbare vorm van intensiteit. Mensen met deze overexcitability ervaren emoties niet slechts als voorbijgaande gevoelens, maar als diepe innerlijke bewegingen die hen kunnen overspoelen. Ze voelen méér, dieper en genuanceerder dan gemiddeld – of het nu gaat om vreugde, verdriet, compassie of schaamte.

Een ander kenmerk is de sterke affectieve gehechtheid: ze zijn intens betrokken bij mensen, dieren, waarden, en idealen. Hun leven wordt vaak geleid door een diep moreel kompas, een verlangen naar rechtvaardigheid en een innerlijke noodzaak tot betekenis.

Mogelijke uitingen: In het dagelijks leven kan deze gevoeligheid zich uiten in een breed scala aan gedragingen:
– snel geraakt zijn door onrecht, leed of schoonheid
– diepe verbondenheid met anderen, zelfs met mensen of dieren die ze niet persoonlijk kennen
– sterke, soms heftige reacties op conflicten of afwijzing
– existentieel denken over leven, dood, verantwoordelijkheid en zingeving
– piekeren, schuldgevoel of zichzelf verliezen in emotionele reacties

Deze dertigers kunnen als ’te gevoelig’ worden gezien, maar hun beleving is geen aanstellerij – het is een wezenlijk deel van hun persoonlijkheid.

Valkuilen: Door de intensiteit en de diepte van hun gevoelsleven kunnen deze personen snel overbelast raken. Ze nemen emoties van anderen in zich op, kunnen moeilijk grenzen trekken en voelen zich vaak verantwoordelijk voor het welzijn van anderen.
Zonder goede regulatie en zelfzorg kunnen emoties uitgroeien tot innerlijke drama’s, waarbij de persoon wordt meegesleept door angst, schaamte of verdriet. In relaties kan dit leiden tot afhankelijkheid, overbetrokkenheid of verstrikkingen, omdat het moeilijk is afstand te bewaren of los te laten.

Ook het zelfbeeld lijdt soms onder deze OE: velen vinden zichzelf ‘te intens’, ‘te veel’, of hebben het gevoel dat anderen hen niet aankunnen of begrijpen.

Kracht: Tegelijkertijd is de emotionele OE een diepe bron van innerlijke rijkdom, moreel bewustzijn en relationele kracht. Mensen met deze intensiteit zijn vaak warm, zorgzaam, loyaal en diepgaand empathisch. Ze voelen haarfijn aan wat anderen nodig hebben, kunnen troosten en verbinden, en maken vaak oprechte, diepe verbindingen.

Hun emoties zijn geen zwakte, maar een radar voor menselijkheid – mits ze leren ermee om te gaan. Als deze dertigers zichzelf leren dragen in hun gevoeligheid, kunnen ze uitgroeien tot mensen die heling, inspiratie en verbondenheid brengen in hun omgeving.

Combinaties en interacties

De vijf Overexcitabilities – psychomotorisch, sensorisch, intellectueel, voorstellingsrijk en emotioneel – worden in de praktijk zelden los van elkaar ervaren. Hoogbegaafde dertigers vertonen vaak meerdere OE’s tegelijk, in unieke combinaties die samen een complex, genuanceerd maar ook intens psychologisch profiel vormen.

Meervoudige intensiteit: niet optelbaar, maar verweven
Wanneer meerdere OE’s samenkomen, ontstaat er geen simpele optelsom, maar een gelaagd spanningsveld waarin de ene gevoeligheid de andere versterkt, uitvergroot of verdiept. Deze interacties maken dat een ervaring dieper doordringt, sterker binnenkomt en een grotere impact heeft – op denken, voelen, handelen en relaties.

Bijvoorbeeld:
– Emotioneel + Intellectueel:
Een persoon met zowel een diepe gevoeligheid als een sterke neiging tot analyseren, kan eindeloos reflecteren op wat hij of zij voelt – en waarom. Emoties worden niet alleen gevoeld, maar ook doorgrond, gewogen, bevraagd. Dit leidt vaak tot existentiële vragen (“Waarom voel ik dit zo sterk?”) en een zoektocht naar betekenis en morele richting. Maar het kan ook leiden tot emotionele verlamming of over-analyse, waardoor men blijft steken in zelfonderzoek zonder concrete actie.
– Psychomotorisch + Sensorisch:
In deze combinatie kan een dertiger zich constant opgejaagd of gespannen voelen: het lichaam wil bewegen, de geest zoekt prikkels, maar tegelijkertijd wordt de wereld overweldigend door harde geluiden, felle lichten of drukte. Dit kan leiden tot onrust en uitputting, maar ook tot een sterk gevoel van energie, expressie en aanwezigheid, mits er voldoende zelfzorg en begrenzing is.
– Voorstellingsrijk + Emotioneel:
Een rijke verbeeldingskracht gecombineerd met diepe emoties zorgt voor een intens innerlijk leven. Dagdromen worden complete werelden, emoties worden verwerkt in beelden, verhalen of kunst. Deze mensen kunnen zich verliezen in fantasieën, maar ook krachtige creatieve en empathische vermogens ontwikkelen.

De kracht van complexiteit
Hoewel deze intensiteiten soms als ‘lastig’ of ’te veel’ worden ervaren – door henzelf of door de buitenwereld – vormen ze ook het fundament van een bijzonder rijk innerlijk leven, een groot aanpassings- en doorvoelingsvermogen, en een diepgaande motivatie tot persoonlijke groei.

De uitdaging ligt in het leren herkennen en reguleren van deze overlappende gevoeligheden: begrijpen wanneer je wordt voortgestuwd door interne onrust, geraakt wordt door zintuiglijke of emotionele input, of verstrikt raakt in een denkspiraal. Wie leert deze lagen te onderscheiden, kan er richting aan geven in plaats van overweldigd te raken.

Een uniek profiel per persoon
Omdat de volgorde, intensiteit en wisselwerking van OE’s per persoon verschillen, ontstaan er duizenden unieke combinaties. Dit verklaart waarom geen twee hoogbegaafde dertigers precies hetzelfde functioneren. Zelfinzicht begint bij het leren herkennen welke OE’s bij jou domineren, hoe ze zich uiten, en hoe ze elkaar beïnvloeden.

Overexcitabilities in relatie tot Embodio’s van Kieboom

De Overexcitabilities (OE’s) uit Dabrowski’s theorie en de embodio’s zoals beschreven door Tessa Kieboom zijn verschillende modellen, maar ze raken aan dezelfde kern: het complexe innerlijk en gedragspatroon van (vermoedelijk) hoogbegaafde personen. Waar OE’s de nadruk leggen op innerlijke intensiteit en prikkelgevoeligheid, beschrijven de embodio’s de zichtbare gedragingen en valkuilen die daaruit kunnen voortvloeien – vaak onbewust en onbedoeld.

Overlap en versterking
Bepaalde OE’s komen opvallend vaak voor in combinatie met specifieke embodio’s. Hieronder enkele voorbeelden van hoe die dynamiek eruit kan zien:

• Emotionele OE ↔ Embodio 7 (Intense emoties / dramaqueen-gedrag)
  Personen met een emotionele OE ervaren emoties diep, heftig en langdurig. Wanneer deze emoties niet goed gereguleerd kunnen worden of als de omgeving ze niet begrijpt, kan dit leiden tot gedragingen die door anderen worden gezien als ‘overdreven’ of ‘theatraal’. De term dramaqueen is dan een misplaatste interpretatie van een oprechte innerlijke worsteling.
• Intellectuele OE ↔ Embodio 1 (Zichzelf als norm zien)
  Iemand met een sterke intellectuele OE denkt diep, abstract en kritisch. Dit kan leiden tot het (onbewust) aannemen van de eigen denkwijze als norm – niet uit arrogantie, maar vanuit logica en behoefte aan consistentie. Frustratie ontstaat wanneer anderen deze snelheid of abstractie niet volgen, wat wordt uitgelegd als eigengereidheid, maar in wezen voortkomt uit een verschil in cognitieve intensiteit.
• Sensorische OE ↔ Embodio 10 (Sociale omgang is lastig)
  Sensorische overgevoeligheid maakt drukke omgevingen, fel licht of veel prikkels moeilijk te verdragen. Wanneer iemand zich daardoor terugtrekt of vermijdt, wordt dit vaak geïnterpreteerd als verlegenheid, gebrek aan sociale vaardigheden of zelfs arrogantie. In werkelijkheid is het vaak een zelfbeschermende strategie tegen overprikkeling, geen desinteresse in anderen.
• Psychomotorische OE ↔ Embodio 6 (Lege toolbox aan executieve functies)
  De drang tot actie en interne onrust van de psychomotorische OE kan leiden tot moeilijkheden met plannen, structureren en volhouden. Dit wordt vaak verkeerd begrepen als luiheid of slordigheid, terwijl het juist een signaal is van innerlijke hyperactiviteit die de beheersing van uitvoerende functies overstemt.
• Voorstellingsrijke OE ↔ Embodio 4 (Comfortzone verlaten is lastig)
  Een rijke fantasie kan ervoor zorgen dat iemand scenario’s eindeloos visualiseert – inclusief wat er allemaal mis zou kunnen gaan. Deze mentale voorstellingen kunnen het nemen van risico’s of het verlaten van bekende paden moeilijk maken, omdat de interne verbeelding elke beslissing vooraf ‘voelt’ en overweegt. Hierdoor kan besluitvorming stagneren, en blijft iemand in de comfortzone hangen.

OE’s en misinterpretatie van gedrag
Een van de grootste risico’s bij hoogbegaafde volwassenen met sterke OE’s is dat hun gedrag onjuist geïnterpreteerd wordt – door collega’s, hulpverleners, leidinggevenden of zelfs door henzelf.

Bijvoorbeeld:
* Een dertiger die prikkelbaar en afstandelijk oogt op werk, kan in werkelijkheid overprikkeld zijn (sensorische OE) en probeert zijn zenuwstelsel te beschermen.
* Een ander die veel vragen stelt of constant doorvraagt, wordt gezien als betweterig of kritisch, terwijl dit voortkomt uit een oprechte behoefte tot begrijpen (intellectuele OE).
* Een werknemer die plotseling wegloopt uit een vergadering kan niet omgaan met de intense emotionele sfeer, terwijl anderen het als onprofessioneel ervaren.

Zonder kennis van OE’s worden deze gedragingen gepathologiseerd of afgestraft, in plaats van begrepen en ondersteund. Embodio’s maken zichtbaar wat OE’s voelbaar maken: het gedrag dat ontstaat als intensiteit onvoldoende erkend of gereguleerd wordt.

Niet voor niets zijn er heel wat misdiagnoses door de onbekendheid met hoogbegaafdheid in de psychiatrie. Voor een diepgaander inzicht in deze problematiek en de overlap met diverse diagnoses en gedragskenmerken, verwijs ik graag naar mijn artikelen:
* hoogbegaafd-misdiagnoses/
* hoogbegaafd-en-misdiagnoses/
* hoogbegaafd-doe-maar-gewoon/
* hoogbegaafdheid-en-autisme/
* hoogbegaafdheid-en-odd/
* hoogbegaafdheid-en-persoonlijkheidsstoornissen/
* hoogbegaafdheid-en-adhd/
* zwakbegaafd-werd-hoogbegaafd/
* hoogbegaafdheid-en-slecht-slapen/
* hoogbegaafdheid-en-misdiagnoses-waarom/
* maatschappelijke-kostenpost-hoogbegaafdheid/

Van last naar kracht
Wanneer OE’s en embodio’s samen gelezen worden, ontstaat een krachtig perspectief op het innerlijke én uiterlijke functioneren van hoogbegaafde volwassenen. Het maakt zichtbaar hoe gedrag niet altijd is wat het lijkt – en hoe onder de oppervlakte vaak een rijke, intense en gevoelige binnenwereld schuilt.

Door OE’s en embodio’s niet als losstaande ‘problemen’ te zien, maar als expressies van menselijke complexiteit, wordt ruimte gecreëerd voor erkenning, ontwikkeling en autonomie.

Overzicht van misdiagnoses gerelateerd aan OE’s en mogelijke mismedicatie

OE-type	Kenmerken (uit OE)	Mogelijke misdiagnoses	daardoor veelvoorkomende mismedicatie	Toelichting
Psychomotorische OE	Innerlijke onrust, impulsiviteit, energie	ADHD	Stimulantia (methylfenidaat, dexamfetamine)	Medicatie gericht op het verminderen van impulsiviteit en hyperactiviteit
		Oppositional Defiant Disorder (ODD)	Soms medicatie bij comorbiditeit
Emotionele OE	Diepe emoties, intense gevoelens	Angststoornissen, depressie	SSRI’s (fluoxetine, sertraline), benzodiazepines (kortdurend)	Medicatie om emotionele labiliteit, angst en stemmingsproblemen te reguleren
		Bipolaire stoornis	Stemmingsstabilisatoren (lithium, valproaat)
Sensorische OE	Overgevoeligheid voor prikkels	Geen specifieke diagnose; soms comorbid met autisme spectrum stoornis (ASS)	Geen standaard medicatie; soms medicatie bij ASS	Vaak wordt niet medicatie ingezet, maar omgevingsaanpassingen en therapieën
Intellectuele OE	Sterke behoefte aan denken, piekeren	Kan overlappen met OCD, hoogbegaafdheid (geen diagnose)	Soms SSRI bij obsessieve neigingen	Medicatie kan OCD-symptomen verlichten maar intellectuele intensiteit is geen stoornis op zich
Voorstellingsrijke OE	Rijke fantasie, dagdromen	Soms gerelateerd aan ADHD of ASS	Geen specifieke medicatie	Medicatie is gericht op onderliggende stoornissen, niet fantasierijkheid zelf

Overexcitabilities in het dagelijks leven

De invloed van Overexcitabilities reikt ver en diep door het leven van hoogbegaafde volwassenen. Omdat deze verhoogde gevoeligheden en intensiteiten constant aanwezig zijn, kleuren ze de manier waarop iemand functioneert op verschillende levensdomeinen: op het werk, in relaties en in het zelfbeeld. Het begrijpen van deze dynamiek helpt om patronen te herkennen, misverstanden te voorkomen en persoonlijke groei te stimuleren.

Op het werk: perfectionisme, conflicten en overprikkeling
De intellectuele en emotionele OE’s zijn vaak de meest bepalende factoren binnen de professionele context.

– Perfectionisme ontstaat door de combinatie van een scherp analytisch vermogen (intellectuele OE) en een diepe emotionele betrokkenheid bij het eigen werk. Hoogbegaafde volwassenen met deze OE’s streven naar excellentie, wat vaak leidt tot hoge eisen aan zichzelf en soms ook aan collega’s. Hoewel dit krachtig kan zijn, ontstaat er ook een kwetsbaarheid: een voortdurende angst om tekort te schieten, die kan resulteren in uitstelgedrag, stress of burn-out.

– Conflicten met hiërarchie kunnen voortkomen uit een directe en kritische geest, ondersteund door intellectuele en emotionele OE’s. De neiging om regels en autoriteiten te bevragen is een uiting van innerlijke autonomie en integriteit, maar kan leiden tot botsingen als dit niet in de juiste context wordt begrepen.

– Overprikkeling, vooral bij sensorische en psychomotorische OE, maakt dat drukke kantoren, langdurige vergaderingen of hectische projecten snel uitputtend zijn. Dit kan zich uiten in vermoeidheid, prikkelbaarheid of de behoefte aan terugtrekking, wat in een professionele omgeving vaak verkeerd geïnterpreteerd wordt als gebrek aan inzet.

In relaties: diepe verbinding versus overgevoeligheid
Relaties bieden voor hoogbegaafde volwassenen met OE’s zowel intense voldoening als uitdaging.

– De emotionele OE zorgt voor een diep empathisch vermogen, waardoor verbindingen intens en betekenisvol zijn. Dit maakt relaties rijk en inspirerend, maar ook kwetsbaar. Kleine conflicten kunnen ervaren worden als grote crises, wat zorgt voor onrust en soms overspannenheid.

– Overgevoeligheid betekent dat niet alleen emoties, maar ook sociale signalen, non-verbale communicatie en zelfs de stemming in een groep sterk worden waargenomen en geïnternaliseerd. Dit kan leiden tot het vermijden van sociale situaties om overbelasting te voorkomen, of tot dramatische uitingen wanneer het gevoel van onrecht of onbegrip te groot wordt.

– De voorstellingsrijke OE draagt bij aan het fantaseren over relaties, wat de romantiek voedt, maar ook verwachtingen kan creëren die de realiteit niet altijd haalt. Dit kan leiden tot teleurstelling en gevoelens van isolement.

In het zelfbeeld: zoeken naar wat ‘normaal’ is
Voor veel hoogbegaafde volwassenen met OE’s is het zelfbeeld een continu spanningsveld.

Het gevoel van anders zijn ontstaat doordat de intensiteit van denken, voelen en waarnemen niet overeenkomt met de normatieve ervaringen van leeftijdsgenoten. Dit kan leiden tot onzekerheid, twijfel en het zoeken naar bevestiging.
Tegelijkertijd is er vaak een innerlijk weten van potentieel en originaliteit, wat het zelfbeeld juist verrijkt en motiveert tot zelfontwikkeling.
De verwarring over ‘wat normaal is’ ontstaat omdat de uiterlijke prestaties of gedragingen soms niet aansluiten bij het innerlijke ervaren: een sociaal succesvolle persoon die zich innerlijk leeg of anders voelt, of een professional die worstelt met zijn emoties en toch uitblinkt in zijn vak.

Deze paradox maakt het essentieel om te leren omgaan met eigen intensiteit en daarmee de eigen identiteit te omarmen, in plaats van te verbergen of te minimaliseren.

Samenvattend
De OE’s kleuren het dagelijks leven van hoogbegaafde volwassenen op een manier die uniek en complex is. Ze dragen bij aan enorme potentie en creativiteit, maar vragen ook om begrip, erkenning en passende ondersteuning. Het is een uitnodiging om niet alleen te kijken naar wat zichtbaar is, maar ook naar de rijke binnenwereld die deze intensiteiten voedt.

Wat helpt? Handvatten en suggesties voor het omgaan met Overexcitabilities (OE’s)

Het bewust worden van de eigen Overexcitabilities is vaak een eerste, essentiële stap in het leren omgaan met deze intensiteiten. Het besef dat deze gevoelens en gedragingen voortkomen uit een natuurlijke aanleg – en niet uit ‘zwakte’ of ‘fout gedrag’ – kan voor veel hoogbegaafden rust en zelfacceptatie brengen. Hieronder volgt een overzicht van effectieve strategieën en handvatten die het dagelijks functioneren kunnen ondersteunen en versterken.

Psycho-educatie over OE’s: erkenning als bron van rust
Het begrijpen van wat OE’s zijn en hoe ze zich uiten, helpt om gevoelens van verwarring, isolatie en zelfkritiek te verminderen. Psycho-educatie maakt duidelijk dat innerlijke intensiteit geen pathologie is, maar een kenmerk dat hoort bij een complex ontwikkelingsprofiel. Deze erkenning:
– Maakt het mogelijk om minder streng en veroordelend naar jezelf te zijn.
– Helpt omgeving en naasten beter te begrijpen waar bepaalde gedragingen vandaan komen.
– Vergroot het zelfinzicht, wat de basis vormt voor gerichte copingstrategieën.

Zelfzorg afgestemd op individuele intensiteiten
Omdat OE’s zich op verschillende manieren kunnen manifesteren, vraagt effectieve zelfzorg om maatwerk. Enkele voorbeelden:
– Sensorische prikkelreductie: Het creëren van rustgevende, prikkelarme omgevingen voorkomt overbelasting. Denk aan een stille werkplek, het vermijden van felle lichten of het gebruik van noise-cancelling koptelefoons.
– Emotieregulatie: Technieken zoals mindfulness, ademhalingsoefeningen of lichaamsgerichte therapie kunnen helpen om emoties te kalmeren en beter te hanteren.
– Psychomotorische ontlading: Beweging, sport of creatieve expressie kan de innerlijke onrust verminderen en energie op een positieve manier kanaliseren.

Het is belangrijk dat zelfzorg niet gezien wordt als ‘extra’ tijd, maar als fundamenteel onderdeel van gezond functioneren.

Werk en relaties vormgeven vanuit zelfkennis
Zelfkennis over OE’s maakt het mogelijk om eigen grenzen te respecteren en communicatie te verbeteren:
– Op het werk: Grenzen stellen ten aanzien van werkdruk, pauzes inlassen en de werkplek zo inrichten dat prikkels beheersbaar zijn. Het durven uitspreken van behoeften aan collega’s en leidinggevenden kan misverstanden voorkomen.
– In relaties: Openheid over eigen gevoeligheden kan leiden tot meer begrip en verbinding. Partners en vrienden worden uitgenodigd om mee te denken over wat wel en niet werkt in omgang en communicatie.

Zelfkennis draagt bij aan het maken van keuzes die aansluiten bij persoonlijke energie en behoeftes, waardoor burn-out en conflicten worden voorkomen.

Begeleiding zoeken die vertrouwd is met OE’s en hoogbegaafdheid
Professionele ondersteuning is cruciaal wanneer intensiteiten het dagelijks leven belemmeren. Het is belangrijk dat hulpverleners niet alleen expertise hebben in bijvoorbeeld ADHD, autisme of emotionele problematiek, maar ook in de specifieke kenmerken van hoogbegaafdheid en Overexcitabilities. Dit voorkomt misdiagnoses en biedt ruimte voor een integrale benadering.

– Therapieën die focussen op zelfacceptatie, emotionele regulatie en executieve functies kunnen effectief zijn.
– Coaching kan helpen bij het ontwikkelen van strategieën voor werk, zelforganisatie en sociale vaardigheden.

Samenvatting
Het leven met Overexcitabilities vraagt om inzicht, begrip en praktische aanpassingen. Door psycho-educatie, gerichte zelfzorg, bewuste keuzes in werk en relaties, en passende begeleiding kunnen hoogbegaafde volwassenen hun intensiteiten omzetten in krachtbronnen. Het resultaat is een evenwichtiger leven waarin de eigen gevoeligheid geen last, maar juist een waardevolle eigenschap is.

Afsluiting

Overexcitabilities zijn geen stoornissen of tekortkomingen, maar krachtige uitingen van een intens en diep mens-zijn. Ze geven vorm aan hoe we de wereld ervaren, hoe we denken, voelen en handelen. Voor hoogbegaafde volwassenen vormen deze verhoogde gevoeligheden vaak een sleutel tot zelfinzicht, begrip en persoonlijke groei.

Juist door deze intensiteiten met mildheid te benaderen – zowel naar jezelf als naar anderen – ontstaat ruimte voor authenticiteit en ontwikkeling. Het vraagt nieuwsgierigheid en compassie om deze innerlijke dynamiek te erkennen en te omarmen, zonder te vervallen in veroordeling of fixatie op problemen.

In het licht van de theorie van Dabrowski en zijn Positieve Desintegratie zien we dat het ervaren van innerlijke spanningen, twijfels en soms ontregeling niet het einde is van een pad, maar een uitnodiging tot een rijker, voller en betekenisvoller bestaan. Door onze OE’s te herkennen en te leren hanteren, kunnen we ons potentieel als hoogbegaafde volwassenen beter benutten en zo bijdragen aan een leven dat recht doet aan onze complexiteit en kracht.

Laten we deze intensiteiten daarom niet zien als last, maar als gave – als een uitnodiging om steeds dichter bij onszelf te komen en ons authentiek te verbinden met de wereld om ons heen.